Organy i organiści w kościele ojców franciszkanów-reformatów w Przemyślu

Paweł Maciałek

Praca licencjacka napisana w Katedrze Instrumentologii
pod kierunkiem dr hab. Marii Szymanowicz, prof. KUL

Lublin 2010

Wstęp

            Organy, jak żaden inny instrument są ściśle związane z liturgią Kościoła Katolickiego. Towarzyszą one na co dzień śpiewom wiernych, podczas Mszy świętych czy nabożeństw.

          Geneza tego instrumentu sięga III wieku p.n.e. Wtedy to Ktesibios z Aleksandrii wynalazł pierwsze organy. Ponieważ ciśnienie powietrza regulowane było za pomocą zbiornika z wodą, instrument ten nazwano organami wodnymi. W pierwszych wiekach swego istnienia organy były instrumentem wyłącznie świeckim. Fakt ten zmienił się dopiero w VII wieku n.e., kiedy to Papież Witalian I (657-672) wydał zezwolenie na wprowadzenie organów do liturgii Kościoła Zachodniego.

          W wieku XIV budownictwo organowe uległo znacznemu rozwojowi, zwiększyła się liczba budowanych instrumentów. Większą część z nich stanowiły głównie instrumenty przenośne – pozytywy i portatywy. W okresie baroku odstąpiono od budowania zwartej konstrukcji z czytelnym rozmieszczeniem sekcji instrumentu. Zaczęto budować fantazyjne formy architektoniczne, także wieloszafowe.

          Rozwój budownictwa organowego miał wpływ na oprawę muzyczną liturgii. Z czasem jednak zaczęto się obawiać o jej rychłe zeświecczenie. Muzycy wprowadzali do kościołów elementy świeckiej muzyki, połączonej z bogatymi środkami polifonicznymi. Kres temu położył ruch cecyliański, który ograniczył solową muzykę organową i przywrócił na nowo chorał gregoriański.

          Muzyka jest nieodzownym elementem w liturgii. Jest nie tylko sztuką i niezwykłym kunsztem, ale także uroczystą formą modlitwy. Kościół zwraca szczególną uwagę na to, by wierni podczas liturgii byli nie tylko milczącymi słuchaczami, lecz świadomymi uczestnikami nabożeństw. Bardzo ważną rolę spełnia tu organista, który dzięki swojej grze powinien dbać o to, by wierni poprzez śpiew włączali się czynnie do modlitwy. Dlatego też Sobór Watykański II zwraca szczególną uwagę na udział wiernych w liturgii. Ponadto, gra organowa ma spełniać rolę akompaniamentu śpiewom ludu, scholi, czy kantora.

          W historii wielu organistów było twórcami nowych pieśni kościelnych. Wokół nich skoncentrowane było życie kulturalne i muzyczne dzieci i młodzieży, z różnych środowisk społecznych.

          Przedmiotem niniejszej pracy jest historia i opis inwentaryzacyjny organów firmy Gebrüder Rieger w kościele ojców reformatów w Przemyślu. Badaniami tej firmy zajmowali się już: Wanda Falk, Julian Gembalski, ks. Mieczysław Gniady, a w mniejszym zakresie o. Waldemar Kapeć. Zakres czasowy opracowania ma rozpiętość od ich wybudowania w 1890 roku do czasów obecnych. Podstawę opracowania stanowią: źródła archiwalne, literatura, badania własne instrumentu oraz informacje uzyskane od organistów. W pracy wykorzystane zostały metody: historyczna i opisowa.

W dwóch rozdziałach ujęte zostały informacje na temat: historii miasta, kościoła, organów, organistów, a także opis inwentaryzacyjny obecnych organów, opis dyspozycji i krótka historia firmy Rieger.

Rozdział I

Informacje historyczne o mieście Przemyśl, klasztorze ojców reformatów i organach.

1. Rys historyczny miasta Przemyśl

Pisana historia miasta Przemyśl zaczyna się w 981 roku, kiedy to kronikarz ruski Nestor zanotował, że książę kijowski Włodzimierz uderzył na Lachy i zajął im Przemyśl i Grody Czerwieńskie. Jednak ślady pobytu człowieka na tych terenach mają znacznie starszą historię. Obozowisko z paleolitu (40 000 – 30 000 lat p.n.e.), pozostałości osad kultury łużyckiej (1700 – 700 p.n.e.)[1]. Wzdłuż rzeki San, która płynie przez Przemyśl biegł szlak solny, a także szereg kopców, które służyły zapewne do celów sygnalizacyjnych. Ogromnym bogactwem krainy była niewątpliwie sól, warzona w licznych miejscach Pogórza Przemyskiego[2]. Kolejnym argumentem świadczącym o istnieniu tu ważnego ośrodka kupieckiego było znalezienie 700 monet, srebrnych dirhemów samanidzkich, pochodzących z IX wieku[3].

Z początkiem XI wieku, w roku 1018 Przemyśl oraz okolice zostały włączone w granice Polski, lecz nie na długo, gdyż za rządów Mieszka II tereny te zajął książę kijowski Jarosław. Pod koniec XI wieku tereny nas interesujące odzyskał dla Piastów Bolesław Śmiały, król Polski. Po jego klęsce ziemie te na prawie 250 lat przeszły we władanie książąt z dynastii Rościsławowiczów[4].

Książęta przemyscy:

• Ruryk Rościsławowicz 1087-1092
• Wołodar 1097-1124
• Rościsław Rościsławowicz 1124-1134
• Wołodymyrko 1134-1154
• Jarosław Rościsławowicz 1154-1171
• Jarosław Ośmiomysł 1171-1180
• Włodzimierz Rościsławowicz 1187-1207

Wraz ze śmiercią ostatniego z Rościsławowiczów kończy się dynastia książąt przemyskich.

W 1320 roku Kazimierz Wielki przyłączył Ruś Halicką do terenów Polski. Tym samym Przemyśl znalazł się w centrum szlaku tranzytowego z Krakowa do Lwowa i dalej na wschód. Spowodowało to przede wszystkim gwałtowne ożywienie handlu. Król Kazimierz rozbudował zamek, z czego przetrwała do dzisiejszych czasów gotycka brama wjazdowa. Mianował pierwszych biskupów misyjnych dla wiernych Przemyśla – Iwana (1340 rok), a następnie Mikołaja Rusina (1352 rok). Nie mieszkali oni jednak w mieście, a co za tym idzie ich wkład w rozwój diecezji był znikomy. Rok 1375 to bardzo ważna data w historii Przemyśla, gdyż to właśnie wtedy papież Grzegorz XI ustanowił oficjalne biskupstwo łacińskie w Przemyślu. 1 października 1389 roku specjalnym przywilejem Władysław Jagiełło nadał miastu samorząd, czyli pełne prawo magdeburskie. Władze miejskie w postaci wójta i sądu ławniczego, zostały poszerzone o urząd Rady oraz burmistrza[5].

Wśród 50 chorągwi, jakie walczyły w bitwie pod Grunwaldem, była też czternasta chorągiew Ziemi Przemyskiej, co wskazuje na wrośnięcie tych terenów w organizm Polski. Okres dużego rozkwitu dla Przemyśla przypadł na wiek XVI oraz na pierwszą połowę wieku XVII. Miasto w tym okresie było jednym z największych i najbogatszych miast Polski, głównie dzięki bujnemu rozwojowi rzemiosła, handlu i żeglugi. Rzeka San zyskała wówczas miano ważnego szlaku wodnego. Czynne były porty rzeczne, z których dochody wzbogacały miasta i szlachtę. Niestety w drugiej połowie XVII wieku kraj był niszczony przez liczne najazdy Tatarów, Wołochów, wojny szwedzkie i kozackie[6]. Miasta nie ominęły także liczne kataklizmy m.in. pożary. Nastąpił wielki kryzys w handlu, nad którym władzę przejęli żydzi. W 1740 roku nie było już w mieście ani jednego sklepu czy firmy w rękach chrześcijańskich.                 W czasie pierwszego rozbioru Polski, który nastąpił w 1772 roku Przemyśl należał do Galicji, czyli prowincji cesarstwa Austro – Węgierskiego. Miasto uległo poważnym zmianom. Rozbiórce uległy mury obronne, bramy oraz ratusz. Zlikwidowano seminarium duchowne, obiekty poklasztorne. W 1778 roku miasto zostało sprzedane hrabiemu Ignacemu Cetnerowi stając się tym samym obszarem prywatnym, z czym nie mogli pogodzić się mieszkańcy. W 1867 roku powstał w mieście realny samorząd, w którym funkcję burmistrzów pełnili m.in.: E. Łobaczewski, W. Waygart, A. Dworski.

W 1873 roku zapadła decyzja o rozpoczęciu w Przemyślu budowy potężnej twierdzy (trzeciej co do wielkości na świecie), mającej stanowić główny punkt oparcia na wypadek wojny z Rosją. Przedsięwzięcie to spowodowało natychmiastowe ożywienie gospodarcze w mieście. Powstała gęsta sieć dróg, a miasto rozrastało się w szybkim tempie. W 1850 roku Przemyśl liczył zaledwie 9,5 tys. mieszkańców, ale już w roku 1910 liczba ta wzrosła do 55 tys. W 1914 roku miasto liczyło około 60 tys. stałych mieszkańców, a liczbę tę należy powiększyć o kilkudziesięciotysięczny garnizon Twierdzy. Pas fortyfikacji długości 45 km, oddalony od centrum miasta o 8 – 12 km składał się z 42 potężnych fortów, w tym 15 fortów głównych i 27 pomocniczych. Załoga twierdzy zamykała się liczbą 128 tys. żołnierzy, 8 generałów, 2,5 tys. wyższych oficerów[7].

W dwudziestoleciu międzywojennym Przemyśl był ważnym punktem na trasie między Krakowem a Lwowem. W mieście wychodziło kilka gazet, prężnie działał ruch socjalistyczny, a ożywioną działalność prowadził najstarszy w kraju amatorski teatr „Fredreum”[8]. 1 września 1939 roku wybuchła II wojna światowa. Była ona tragicznym okresem w historii miasta. Pakt Ribbentrop – Mołotow z dnia 23 VIII 1939 roku ustanowił granicę wpływów obydwu mocarstw na linii: San – Bug – Narew.  W czerwcu 1941 roku podczas ataku Niemiec na ZSRR dawni przyjaciele toczyli na ulicach Przemyśla regularne walki. Pod koniec okupacji, w lipcu 1944 r. Niemcy opuścili tereny miasta. Władza trafiła w ręce Rosjan. Ludność ukraińska została wysiedlona w głąb terytorium ZSRR, a w Przemyślu i okolicach osiedlili się Polacy wypędzeni ze swoich domów na dawnych kresach, które trafiły w ręce sowieckiej Ukrainy. Po wojnie komunistyczne władze znacznie ograniczały rozwój miasta sprowadzając je do roli niewiele znaczącego miasta powiatowego. Sytuacja polepszyła się dopiero w roku 1975 kiedy to Przemyśl został podniesiony do rangi miasta wojewódzkiego. Po ostatnich reformach administracyjnych zlikwidowano istniejące województwo przemyskie, a miasto pozostało na prawach powiatu.

Tysiącletni Przemyśl jest obecnie ważnym ośrodkiem kulturalnym i naukowym. Mieszka tu około 67 tysięcy mieszkańców. Na jego terenie znajdują się dwie archidiecezje: rzymskokatolicka i grekokatolicka, kilka muzeów, uczelni prywatnych i państwowych, wiele organizacji sportowych, społecznych czy turystycznych. Przemyśl, który od setek lat leżał w miejscu, gdzie wschód styka się z zachodem także i teraz jest pierwszym miastem Unii Europejskiej dla wielu milionów mieszkańców Europy wschodniej[9].

• Zarys historii kościoła i klasztoru ojców reformatów w Przemyślu

Historia fundacji klasztoru franciszkanów – reformatów w Przemyślu wiąże się niewątpliwie z osobą o. Bonawentury, który był rodowitym przemyślaninem, byłym bernardynem, a następnie reformatą. Pragnął on, by w jego rodzinnym mieście powstał klasztor reformacki.

Pierwszym fundatorem klasztoru był Piotr Cieciszewski z Cieciszowa, herbu Lis wraz z małżonką Felicją Szczęsną ze Żmigrodu. Potwierdzenie działalności klasztoru nastąpiło 16 marca 1630 roku przez króla Zygmunta III Wazę. Król wyraził swoją radość z nowej fundacji. Nakazał też, by poddać zakonników ochronie wojskowej i cywilnej miasta. Reformaci mieli ułatwione zadanie w związku z usytuowaniem swojego klasztoru, z tego względu iż inne zakony starały się o uzyskanie zezwolenia założenia klasztoru na terenie miasta, natomiast reformaci obrali lokalizację znajdującą się poza murami Przemyśla. Lokalizacja ta była jednak mniej bezpieczna z uwagi na częste najazdy na miasto. W 1637 roku drewniany klasztor został zniszczony i zrabowany doszczętnie. Wiosną 1641 roku przystąpiono do budowy murowanego kościoła i klasztoru. Poświęcenia kamienia węgielnego dokonał 30 czerwca w/w roku biskup przemyski Mikołaj Krasicki. Zakończenie budowy przypadło przed uroczystością św. Franciszka jesienią 1645 roku. W trzy lata od zakończenia budowy klasztor został napadnięty przez Kozaków. Lata 1652 i 1656 to czas zarazy jaka panowała wtedy w mieście.

Najbardziej klasztor ucierpiał jednak w czasie najazdu Rakoczego w 1657 roku. Żołnierze znieważyli święte miejsca, niszczyli groby i ołtarze, powyrzucali relikwie. W roku 1672 na miasto najechali Tatarzy.

Obecny wtedy gwardian klasztoru o. Krystyn Szykowski wraz z mieszkańcami miasta, przygotował zbrojną odsiecz przeciwko najeźdźcom, która zakończyła się sukcesem. Z początkiem XVIII wieku mury miasta były wielokrotnie remontowane i wzmacniane. W roku 1769 dokonano gruntownego remontu murów klasztornych. Pierwszy rozbiór Polski to czas kiedy terytorium diecezji przemyskiej znalazło się w obszarze zaboru austriackiego. Za panowania cesarza Józefa II Kościół polski został dotknięty surowymi restrykcjami. Wiele klasztorów likwidowano. Przemyski Klasztor usiłowano skasować dwa razy: w 1786 i 1855 roku i przeznaczyć go na cele wojskowe[10]. Wszystkie klęski tj. wojny, zabory, okupacje bywały ogromnym nieszczęściem dla mieszkańców Przemyśla. Podczas I wojny światowej w 1914 roku klasztor został ograbiony, jak to wówczas nazwano: na cele wojenne. Zabierano zboże, wozy, zwierzęta hodowlane[11]. Klasztor stał się domem dla około 120 żołnierzy. W mieście i klasztorze panował ogromny strach, niepewność, a także głód.                W marcu 1915 roku Twierdza Przemyśl poddała się i aż do czerwca 1915 roku Przemyśl pozostawał w rękach Rosjan.

1939 rok to czas, kiedy w mieście panowała prawdziwa gehenna. Od 1 do 5 września Niemcy zaatakowali miasto z powietrza, czyniąc spustoszenie i pozostawiając tylko zgliszcza i ruiny. Klasztory były wówczas miejscem schronienia dla setek mieszkańców. Straty w budynkach kościelnych nie były jednak duże. W kościele ojców reformatów ucierpiał jednak strop, a także zniszczone zostały wszystkie witraże. Podczas działań wojennych w 1939 roku od nalotów bombowych życie straciło dwóch kapłanów oraz kapelan wojskowy. Z zakonników klasztornych nikt nie odniósł poważnych obrażeń ani nie zginął.

W październiku 1939 roku władze sowieckie zajęły pomieszczenia klasztorne na kwatery dla Rosjan. Od 15 września 1940 roku przez dłuższy okres czasu klasztor pozbawiony był prądu. Dostawy towarów były utrudnione. Brakowało żywności, mydła, odzieży. Armia niemiecka znienacka nachodziła klasztor przeprowadzając rewizje, których przedmiotem było szukanie broni ukrywających się partyzantów. Nastąpiła likwidacja Żydów, także tych zamieszkujących pomieszczenia klasztorne. Wojna spowodowała to, że ludzie w szczególny sposób potrzebowali wsparcia ze strony klasztoru, do którego często przybywali w gościnę. Chociaż zakonnicy sami cierpieli trudną sytuację bytową, to jednak nigdy nie odmawiali pomocy tym, którzy jej potrzebowali. Wiosną 1947 roku rozpoczęły się akcje przesiedleńcze ludności ukraińskiej. Mimo, iż od zakończenia wojny minęły już dwa lata, całe miasto przeżywało atmosferę lęku i niepokoju o swoją przyszłość.

Kościół klasztorny położony w centrum miasta, blisko stacji kolejowej, był zawsze miejscem najliczniej odwiedzanym przez mieszkańców Przemyśla i okolic. Świadczy o tym ilość Komunii świętych rozdanych rocznie (w roku 1939 wynosiła 35.000). Klasztor był lubiany przez wiernych, stąd też wynikła potrzeba nieustannego jego otwarcia, w czym mieli swój szczególny udział bracia furtianie oraz zakrystianie. W dniach 13 i 14 kwietnia 1955 r. odbył się w Przemyślu synod diecezjalny, którego inicjatorem był biskup Franciszek Barda. Do uchwał tegoż synodu wszedł cały szereg zarządzeń władzy diecezjalnej, m.in. regulamin Funduszu Wzajemnej Pomocy Kapłańskiej, który zabezpieczał księży na wypadek niezdolności do pracy czy choroby.

3 grudnia 1965 roku papież Paweł VI mianował profesora Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Ignacego Tokarczuka, biskupem ordynariuszem przemyskim. Uroczysta konsekracja biskupa odbyła się 6 lutego 1966 roku w katedrze przemyskiej. W dniach 20-21 sierpnia 1966 roku w diecezji odbywały się uroczystości milenijne, w których uczestniczyli biskupi m.in.: Prymas Polski Stefan Wyszyński i Karol Wojtyła. Uroczystości odbywały się we wszystkich kościołach, w tym i w kościele ojców reformatów.

Od roku 1967 aż do dnia dzisiejszego w kościele prowadzona jest całodzienna adoracja Najświętszego Sakramentu. Wielką czcią przez wiernych otaczane są obrazy Matki Boskiej i św. Antoniego, pochodzące z przełomu XVII i XVII wieku[12].

• Z dziejów organów i organistów w klasztorze ojców reformatów.

Historia instrumentu sięga roku 1890, kiedy to firma „Kirchen Concert Orgel Und Harmonium Fabric Gebrüder Rieger, Jaegerndorf, Ostr. Schlesien zamontowała na chórze muzycznym franciszkańskiego kościoła w Przemyślu nowe organy[13], oznaczone opusem 273[14]. Z inwentarza kościoła i klasztoru w punkcie f, zatytułowanym „Organy” dowiadujemy się, że instrument wybudowany został w stylu barocco, o 13 registrach, 378 piszczałkach i jednym miechu[15]. Pierwszy remont instrumentu został przeprowadzony 1924 roku. Wtedy to dnia 24 lipca, zawarto umowę z firmą Rudolf Haase ze Lwowa na oczyszczenie, nastrojenie i uzupełnienie organów w kościele na sumę 825 złotych, bez kosztów przyjazdu pracowników i utrzymania tychże w czasie roboty. Prace te ukończono 30-tego października[16].

Dnia pierwszego lipca 1953 roku wstawiono do organów motor elektryczny. Wtedy po raz pierwszy odnotowana jest informacja o działającym w parafii ojców reformatów organiście Józefie Ludwiku Kaparnickim, emerytowanym urzędniku magistratu w Przemyślu. Otóż ten który się troszczył, żeby jeszcze oczyścić i wystroić organ zmarł nagle na zawał mięśnia sercowego – w nocy z 11 na 12 lipca. Ten nasz organista, emeryt, co 20 kilka lat grywał w naszym kościele, spokojny staruszek, niewymagający wiele – grał dobrze. Pogrzeb odbył się w naszym kościele 14 lipca o godz. 17 – nabożeństwo odprawiło się rano tegoż dnia. Pogrzeb miał piękny. Cześć jego pamięci i Requiem aeternam[17]. Kolejną ważną datą jest rok 1965. Odszedł wtedy z funkcji organisty Czesław Dec, na posadę technika drogowego do Szymiszowa. Wspomniany wyżej był organistą i administratorem budynków przyklasztornych[18]. W rok później tj. w styczniu 1966 roku zawarto umowę z Kazimierzem Ptakiem, uczęszczającym jeszcze do szkoły muzycznej w Przemyślu. Nowemu organiście został przydzielony pokój do którego przetransportowano także fortepian[19].

Drugiego października 1966 roku Kazimierz Ptak został powołany do wojska. W tym samym czasie popsuł się motor organowy, który zabrano do naprawy. W kilka dni później przyniesiono naprawiony sprzęt, w którym nałożono nowe łożyska i przełożono zwoje drutu. Pracowaliśmy nad uszczelnieniem gniazda organowego motoru. 1-Materac, 2-worki z cementem oparliśmy o bęben wiatrakowy, 3-obicie żelaznych płyt – drzwiowych – płytą pilśniową, 4-dokładne wyczyszczenie gniazda motorowego z brudu i gruzu, 5-praca nad tłumieniem głosów motoru i szmeru powietrza trwa nadal[20].

W dniu 12 października 1966 roku dokończono prace dotyczące instalacji elektrycznej w organach. Wstawiono też nowe lustro, światło, wyłączniki, zgłuszenie motoru, poprawiono podłogę oraz balustradę na chórze muzycznym. W czwartek 13 października 1966 roku dokonano reparacji klawiatury. Wstawiono nowe filce na klawiszach, a także wycieraczkę do czyszczenia butów dla organisty[21]. Dziewiątego października 1967 roku wypowiedziano umowę organiście Kazimierzowi Ptakowi za nieodpowiednie zachowanie oraz niestosowny tryb życia. Na zastępstwo przyszła s. Bolesława N.M.P. służebniczka – Starowiejska. W kolejnych miesiącach funkcję organisty pełnili też: ojciec Tomasz Koń i ojciec Bazyli Ciesielski – katecheta kościoła i klasztoru w Przemyślu[22]. Dnia dziewiątego maja 1968 roku, s. Agata Mazur, s. prowincjonalna SS Służebniczek Starowiejskich oznajmiła, że s. Bolesława Wanot nie może dalej grać w kościele, ze względu na powierzone jej obowiązki w domu prowincjonalnym[23]. 13 maja 1968 roku ojciec gwardian Augustyn Szymański zawarł umowę z organistą Zdzisławem Radochońskim ur. 31 lipca 1941 roku w Bolestraszycach koło Przemyśla, który ukończył szkołę organistowską u księży Salezjanów w Przemyślu[24]. 24 czerwca 1968 roku po raz kolejny nastrojono organy, podreperowano „tremolo” oraz dokonano przeglądu motoru do dmuchania powietrza w organach[25].

Jak zapisano w Kronice klasztoru, przełomowym momentem dla wszystkich wiernych w parafii ojców reformatów był dzień pierwszego grudnia 1968 roku. Wtedy to organistka s. Bolesława Wanot nauczyła ludzi śpiewu w języku polskim – Chwała na wysokości Bogu, Wierzę w jednego Boga, Święty, Ojcze nasz, Baranku Boży, Panie zmiłuj się nad nami oraz odpowiedzi na wezwanie kapłana w czasie Mszy św. Wierni śpiewali z zapałem, biorąc czynny udział w ofierze Mszy św.[26].

Przez okres 15 kolejnych lat nie ma informacji dotyczących organistów zatrudnionych w parafii O.O Reformatów w Przemyślu. Wiadomo, że do lipca 1983 roku na organach grała siostra Leona ze zgromadzenia sióstr serafitek. Po niej, do stycznia 1986 roku stanowisko to piastował Jacek Bęś.

Od grudnia 1983 roku do kwietnia 1984 roku wykonany został duży remont instrumentu wraz z przebudową. Wstawiono nową klawiaturę pedałową – ramę wraz z klawiszami. Wykonano konserwację szafy, piszczałek drewnianych – naprawa szpuntów. Uszczelniono wiatrownice i kloce, wyregulowano i naprawiono trakturę. Dokonano wymiany głosów:

• Gamba 8’ na Piccolo 2’
• Dolce 4’ na Kwintaton 4’
• Salicional 8’ na Mixtur 3f ⅟₂’

W latach od 1986 do 1988 roku na organach grał zakonnik, który uczył się w Instytucie Muzyki Sakralnej w Przemyślu. W lipcu 1991 roku nastrojono instrument oraz wyregulowano trakturę. Kolejno stanowisko organisty w parafii ojców reformatów piastowali: Mieczysław Lis i Krzysztof Saj[27].

Od 1 lipca 2009 roku funkcję organisty pełni Lesław Żółty, urodzony 23 listopada 1977 roku w Przemyślu. Ukończył on Akademię Muzyczną im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy na wydziale wokalno – aktorskim w 2005 roku. Obecnie wykłada też w PSM w Przemyślu oraz ZSM w Rzeszowie[28].

Rozdział II

Opis inwentaryzacyjny organów.

1. Usytuowanie organów

Organy usytuowane są centralnie na chórze muzycznym naprzeciw ołtarza głównego. Instrument przylega do tylnej ściany i umieszczony jest bezpośrednio na podłodze. Kontuar wraz z klawiaturą pedałową znajduje się na podeście, co umożliwia przejście pod nim traktury i kanału powietrznego. Parapet natomiast zdobiony jest ażurową balustradą.

• Szafa organowa

Szafa jest dwuczęściowa w kolorze brązu, ozdobiona licznymi elementami snycerskimi i przedzielona oknem z witrażem. W jej lewej części (patrząc na prospekt), umieszczone są piszczałki, wiatrownica i traktura Manuału. W prawej zaś: miech, wiatrownica pedałowa i traktura do niej przynależna. Konstrukcję nośną stanowią belki drewniane poziome i pionowe, do których przymocowane są poszczególne podzespoły. Dostęp do wnętrza szafy zapewniają dekle umiejscowione na bocznych ścianach.

• Miech

Organy wyposażone są w jeden miech pływakowy, który znajduje się w prawej szafie. Miech wystaje poza obrys instrumentu, przez co zabudowany jest dodatkową skrzynią. Zasilany jest dmuchawą elektryczną umieszczoną we wnęce pod oknem na chórze. Dmuchawa dostarcza powietrze poprzez drewniany kanał do skrzynki regulacyjnej, a następnie do miecha. Odległość od miecha do wiatrownicy sekcji pedału jest niewielka. Natomiast do lewej szafy z wiatrownicą i piszczałkami manuału powietrze dostarczane jest długim drewnianym kanałem o prostokątnym przekroju. Takie rozwiązanie jest rzadko spotykane w instrumentach firmy Gebrüder Rieger. Nierówności powietrza spowodowane sporą odległością wiatrownicy od miecha niweluje amortyzacyjny miech klinowy umieszczony na kanale powietrznym w lewej szafie, na który nacisk wywiera spiralna stalowa sprężyna oparta na ramie przymocowanej do kanału.

W organach znajduje się też tremulant dobudowany zapewne w późniejszych latach, gdyż nie ma on oryginalnego włącznika w kontuarze, tylko dorobiony z prawej strony poza nim. Miech wyposażony jest w podawacz obsługiwany dźwignią nożną. Nad dźwignią umieszczony jest uchwyt dla kalikanta. Zużycie dźwigni świadczy zapewne o jej intensywnej eksploatacji, bądź też spowodowane jest późną elektryfikacją kościoła i klasztoru.

• Wiatrownice

W organach zgodnie w ówczesnym kierunkiem budownictwa i założeniami firmy braci Rieger, znajdują się wiatrownice stożkowe (górnozaworowe). Mają one zwartą i prostą budowę. Piszczałki ustawione są na wiatrownicach chromatycznie.

Pięć pierwszych piszczałek głosów: Gedeckt 8’ i Prinzipal 8’, umieszczone są na dodatkowym klocu poza wiatrownicą. Powietrze do nich doprowadzane jest ołowianymi konduktami. W prospekcie ustawiona jest część piszczałek głosów: Prinzipal 8’ i Octavbass 8’. Kolejność ustawienia piszczałek na wiatrownicach od strony prospektu przedstawia się następująco: Manuał I: Prinzipal 8’, Piccolo 2’, Mixtur 3f, Kwintaton 4’, Octave 4’, Gedeckt 8’; Pedał: Octavbass 8’, Subbas 16’ [fot. 12].

• Traktura

W opisywanych organach zarówno traktura gry jak i registrów jest mechaniczna. Kontuar umieszczony blisko wiatrownicy Manuału, przez co traktura jest krótka, a działanie jej polega na pchaniu poszczególnych abstraktów. Końcowym elementem jest listewka zawieszona pod korkami stożków. Po naciśnięciu klawisza podnosi się ona i otwiera zaworki w wiatrownicy. Traktura prowadzona jest bezpośrednio od klawisza, poprzez kątownik, aż do listewki. Nie ma wałków skrętnych i elementów przekazujących przez co teoretycznie jest bardziej precyzyjna. Traktura połączeń jest mechaniczna. Prowadzona jest wewnątrz podestu znajdującego się pomiędzy szafami.

Kontuar wbudowany jest w lewą część szafy, w prawej ścianie. Zakres Manuału mieści się w przedziale od C do f³ a zakres pedału od C₁ do d. Kontuar zamykany jest pokrywą wewnątrz której umieszczona jest sygnatura firmy organmistrzowskiej. Manubria registrowe mają formę kołków, których wyciągnięcie uruchamia głos. Kołki opisane są na okrągłych tabliczkach znajdujących się nad nimi.

Tabliczki prawdopodobnie zmienione zostały po remoncie, który miał miejsce w latach od września 1983 roku do kwietnia roku 1984. Instrument ma połączenie Manuału do Pedału uruchamiane dźwignią nożną. Pozostałe dwa urządzenia to Mezzo forte i Forte. Klawiatura Pedału ujęta jest w drewnianej ramie. Klawisze o jednakowej budowie ułożone są płasko i równolegle.

• Dyspozycja organów

Organy mają 6 głosów w Manuale i 2 w Pedale. Obecna dyspozycja jest następująca[29] (kolejność wg manubriów):

Manuał                         Pedał

Prinzipal 8’                    Subbas 16’

Piccolo 2’                      Octavbass 8’

Gedeckt 8’

Mixtur 3f

Kwintaton 4’

Octave 4’

Układ mikstrury:

         1/4′    1/3’   1/2’   2/3’    1’

         1/3’   1/2′    2/3’     1’    11/3’

         1/2’   2/3’   1’     11/3’   2’

         1C     2C     3C     4C    5C

Przed przebudową w latach 1983-1984 dyspozycja była następująca:

         Manuał                         Pedał

         Prinzipal 8’                    Subbas 16’

         Gedeckt 8’                     Octavbass 8’

         Gamba 8’

         Salicional 8’

         Dolce 4’

         Octave 4’

Przebudowa korzystnie wpłynęła na walor brzmieniowy organów. Ciemne brzmienie zostało rozjaśnione, a instrument stał się bardziej atrakcyjny i przydatny do akompaniamentu liturgicznego.

Podział na rodziny głosowe:

Pryncypały: Prinzipal 8’, Octave 4’, Mixtur 3f 1/2 ½’, Octavbass 8’.

Flety: Gedeckt 8’, Kwintaton 4’, Piccolo 2’, Subbas 16’.

Zakres brzmieniowy organów:

Skala pozioma:

– Manuał: C-f⁶

– Pedał: C₁-d

– całe organy: C₁f⁶

Skala pionowa

– Manuał dla 1C: C + C + c + c + c¹ + c ³ + g³ + c⁴

– Pedał dla 1C: C₁ + C

– Cale organy dla 1C: C₁ + C + C + C + c + c + c¹ + c³ + g³ + c⁴

Obecnie organy wymagają gruntownego remontu. Uszkodzona jest traktura gry i miech amortyzujący.

• Informacje o firmie Rieger

Fabryka organów braci Rieger powstała w 1873 roku. Założyli ją bracia Franz i Otto Rieger w Jaegerndorf (obecnie Krnov w Czechach). Franz uczył się rzemiosła u J. Seiberta w Wiedniu. W 1845 roku założył zakład budownictwa organowego w Jaegerndorf. Zbudował 60 instrumentów z trakturą mechaniczną i wiatrownicami klapowo – zasuwowymi. W 1873 roku firmę przejęli synowie Otto I i Gustav zmieniając nazwę firmy na „Gebrüder Rieger”.

Po ustaleniu nowych granic w Europie po 1918 roku używali także polskiej nazwy „Bracia Rieger”. Od roku 1873 firma Rieger zaczęła numerować swoje instrumenty używając zwrotu „Opus” lub skrótu Op. W 1878 roku firma odniosła ogromny sukces na wystawie paryskiej. W dwa lata później Franz Rieger otrzymał z rąk Cesarza Franciszka Józefa I Krzyż Rycerski, a w 1899 roku papież Leon XII mianował Otto Riegera, rycerzem Orderu Ziemi Świętej.

Wobec dużego zapotrzebowania na organy w Polsce Rieger otworzył w 1893 roku filię w Częstochowie. Do 1903 roku firma wykonała 1073 opusów, co daje prawie 35 organów rocznie. W 1903 roku kierownictwo firmy objął Otto II Rieger – młodszy. Rzemiosła uczył się u swego ojca, a wykształcenie organmistrzowskie zdobył we Francji i Stanach Zjednoczonych. Otto reprezentował swój zakład aż do śmierci. W tym okresie firma umocniła swoją pozycję. W latach prowadzenia firmy przez Otto II Riegera wzrosła wydajność i osiągnęła w 1912 roku liczbę 105 instrumentów. W roku 1914 łączna liczba wybudowanych organów przekroczyła 2000 egzemplarzy.

Od 1918 roku właścicielem zakładu, który znalazł się w granicach Czechosłowacji, został Josef von Glatter-Götz. W tym czasie fabryka zatrudniała blisko 170 osób, a jej wytwory słynęły z doskonałej jakości i starannego opracowania plastycznego. Z dokumentów zachowanych z tego okresu dowiadujemy się, że firma Rieger budowała organy kościelne, koncertowe i salonowe sławy światowej. Przebudowywała organy, dostarczała motorów do tłoczenia powietrza, była dostawcą dworu watykańskiego i wyróżniała się wielką liczbą dostarczanych organów.

Pod koniec lat 20-tych firma zatrudniała stałego przedstawiciela w Polsce. Został nim Wojciech Zadórda z Czernichowa, który od około 1925 roku działał jako samodzielny organmistrz. W roku 1939 firma Rieger zatrudniała ponad 340 pracowników. W latach 1942-1945 w wyniku działań wojennych zaprzestała swojej działalności. Po II wojnie światowej fabryka została znacjonalizowana przez władze Czechosłowacji i przyjęła nazwę „Rieger-Kloss”.

Reasumując, od 1873 do 1945 roku firma wybudowała 3017 instrumentów. W latach 50-tych XX wieku dzięki wprowadzeniu wiatrownic klapowo-zasuwowych i traktury mechanicznej organy powróciły do swojego pierwotnego, klasycznego brzmienia.

Firma Rieger brała też udział w licznych wystawach m.in. w Brukseli (1956 rok), Zagrzebiu, Bukareszcie. Była największą we wschodnich Niemczech. Dysponowała ogromnymi możliwościami technicznymi, budowała największe organy i wypracowała własny styl. Organy firmy Rieger montowano w tak odległych krajach jak: Turcja, Palestyna, Argentyna i Meksyk[30].

Instrumenty Riegera trafiały też na ziemie polskie, głównie do Małopolski i na Śląsk, a w mniejszym stopniu do Królestwa Polskiego. Największe organy w Polsce firma Rieger zbudowała w Katowicach-Janowie (1927 rok, 75 głosów) i katedrze ewangelickiej w Łodzi (1928 rok, 60 głosów)[31]. Fabryka istnieje do dnia dzisiejszego, mając na swoim koncie wybudowanie ok. 3700 instrumentów. Obecnie firma prosperuje i zaspokaja popyt na rynku azjatyckim oraz w Stanach Zjednoczonych[32].

Zakończenie

Przedmiotem niniejszej pracy są organy firmy Gebrüder Rieger w kościele ojców reformatów w Przemyślu.

W rozdziale I przedstawiono zarys dziejów miasta Przemyśla i klasztoru franciszkanów oraz ukazano historię instrumentu Riegera. Wymieniono także organistów tam działających.

II rozdział poświęcony jest budowie poszczególnych części organów. Zawarte są w nim informacje o firmie Rieger, która wybudowała niniejszy instrument.

Praca może być traktowana jako wstęp do szerszego opisu omawianych organów i przyczynek do działalności firmy Rieger w Polsce.

Bibliografia

1. Źródła archiwalne

Archiwum Prowincji Franciszkanów – Reformatów w Krakowie:

Inwentarz kościelny i klasztorny O.O Reformatów w Przemyślu, [bez sygn.].

Kronika klasztoru O.O Reformatów w Przemyślu od 14.IX.1960., [bez sygn.].

Przemyśl Kronika 1914-1960, [bez sygn.].

• Literatura przedmiotu

Budziński Tadeusz, Ziemia Przemyska, Warszawa 1988.

Falk Wanda, Firma Rieger, w: Organy na Śląsku, T. II, Katowice 2000.

Markin Joanna, Przewodnik Turystyczny, Bydgoszcz 1988.

Sroka Albin, Franciszkański Kościół św. Antoniego w Przemyślu, Jarosław – Przemyśl 1992.

Wałach Barbara, Struktura brzmieniowa organów firmy Gebrüder Rieger wybudowanych na terenie Polski, odnotowanych w katalogu „K.U.K. HOF -Orgel- Fabrik Gebrüder Rieger”, Lublin 1993, [mps pracy mag w Bibliotece Instytutu Muzykologii KUL].

• Literatura pomocnicza

Chwałek Jan, Budowa organów, Lublin 1973.

Gniady Mieczysław, Multiplexorgel Braci Rieger w kościele p.w. św. Jana Kantego w Żołyni, Lublin 1983, [mps pracy mgr w Bibliotece Instytutu Muzykologii KUL].

Gołos Jerzy, Polskie organy i muzyka organowa, Warszawa 1972.

Sapalski Antoni, Przewodnik dla organistów, Kraków 1880, [reprint Lublin 1980].

Smulikowska Ewa, Prospekty organowe w dawnej Polsce, Wrocław 1989.

• Informacje ustne

Bęś Jacek – organista w parafii NMP Królowej Polski w Jarosławiu.

Żółty Lesław – organista w parafii św. Antoniego w Przemyślu.

• Strony internetowe

http://turystyka.dlastudenta.pl/miejscowosc/Przemysl/Historia/37cd-2-114.html

http://www.tarnowskie.koscioly.sl.pl/biogramy/r/rieger.htm

http://wlochy.archidiecezja.wroc.pl

---

[1] T. Budziński, Ziemia Przemyska, Wydownictwo Sport i Turystyka, Warszawa 1988, s. 6.

[2] J. Markin, Przewodnik Turystyczny, Dom Wydawniczy „Publikator”, Bydgoszcz 1988, s. 14.

[3] Tamże, s. 17.

[4] T. Budziński, dz. cyt., s. 6.

[5] J. Markin, dz. cyt., s. 20-23.

[6] T. Budziński, dz. cyt., s. 8.

[7] J. Markin, dz. cyt., s. 32-39

[8] Tamże, s. 47.

[9] Dane za stroną internetową: http://turystyka.dlastudenta.pl/miejscowosc/Przemysl/Historia/37cd-2-114.html,  28.04.2010 r.

[10] A. Sroka. Franciszkański Kościół św. Antoniego w Przemyślu, Jarosław-Przemyśl 1992, s. 13-20.

[11] Tamże, s. 63.

[12] A.  Sroka, dz. cyt., s. 63-70.

[13] Tamże, s. 22.

[14] W. Falk, Firma Rieger, w: Organy na Śląsku, T. II, J. Gembalski (red.) Katowice 2000, s. 222

[15] Archiwum Prowincji Franciszkanów-Reformatów w Krakowie, (dalej APR), Inwentarz kościelny i klasztorny O.O.Reformatów w Przemyślu, s. 8.

[16] APR w Krakowie, Przemyśl Kronika 1914-1960, s. 8.

[17] Tamże, s. 201.

[18] APR w Krakowie, Kronika klasztoru O.O Reformatów w Przemyślu od 14.IX.1960 r., s. 44.

[19] Tamże, s. 59.

[20] Tamże, s. 73.

[21] Tamże, s. 75-79.

[22] Tamże, s. 125-150.

[23] Tamże, s. 182.

[24] Tamże, s. 183.

[25] Tamże, s. 196.

[26] Tamże, s. 344.

[27] Informacja ustna od jarosławskiego organisty Jacka Bęsia.

[28] Informacja ustna od przemyskiego organisty Lesława Żółtego.

[29] Tabliczka nie została zmieniona po przebudowie, na wiatrownicy jest Kwintaton 4’, a manubrium opisane jako Dolce 4’.

[30] Podano za: B. Wałach, Struktura brzmieniowa organów firmy Gebrüder Rieger wybudowanych na terenie Polski, odnotowanych w katalogu „K.U.K. HOF -Orgel- Fabrik Gebrüder Rieger”, (mps pracy mgr w Bibliotece Instytutu Muzykologii KUL), Lublin 1993, s. 22-27.

[31] Dane za stroną internetową: http://www.tarnowskie.koscioly.sl.pl/biogramy/r/rieger.htm, 5.05.2010.

[32] Dane za strona internetową: http://wlochy.archidiecezja.wroc.pl, 5.05.2010.